Dzień dzisiejszy przypada w 60. rocznicę walk wyzwoleńczych. To 60 lat temu na przełomie lipca i sierpnia nasiliły się na terytorium Polski walki z najeźdźcą hitlerowskim. To w tym okresie powstało „Powstanie Warszawskie”, to w tym okresie nasiliły się przygotowania do walk powstańczych, także w naszym powiecie.
Wobec zbliżania się Armii Czerwonej do ziem polskich w Sandomierzu przystąpiono do odtworzenia 2 pułku piechoty legionów. Rozkaz do „Burzy”, dowódcy p. pułkownika "Lina"” zarządzał koncentrację I Batalionu Sandomierskiego dowódcy „Swojaka” w obszarze między szosami Annopol – Ożarów - Opatów i Sandomierz - Opatów i II Batalionu dowodzonego przez kpt. Pytlakowskiego „Tarniny” w lasach klimontowskich z zadaniem dywersji na szosach Sandomierz - Osiek, Sandomierz - Klimontów. W tym rejonie działał także Batalion „B.CH” por. Kurkiewicza „Wyrwy”.
III Batalion znajdował się w lasach golejowskich, działał przy szosie Osiek -Staszów. Trzon Akcji „Burza” w obwodzie 5, oprócz obsadzenia linii Wisły stanowiło wyzwolenie Sandomierza. Miano tego dokonać w odpowiednim czasie po wycofaniu się części sił Wehrmachtu. W końcu lipca 1944 r. Sandomierz znalazł się na osi odwrotu 4 armii pancernej wojsk niemieckich. Stan sił Wehrmachtu w Sandomierzu wzrósł z 1000 do 3000 żołnierzy.
W sandomierskiej konspiracji trwały intensywne przygotowania do mobilizacji I Batalionu. Uzupełniano broń, zapasy żywności. Dowódca Ignacy Zarobkiewicz „Swojak” dokonał kontroli placówek, sprawdzając stany plutonów, ustalając miejsca ich koncentracji. I tak: I kompania „Dwikozy” p por. Bochniaka „Martyniuk” w Czerminie i Górach Wysokich, III kompania „Wilczyce” p.por. Jana Mazura „Kropioło” w Tułkowicach IV kompania „Obrazów” sierż. Bronisława Polita „Grom” w Żurawicy. Miejscem koncentracji całego batalionu ustalono w Pęczynach. Kompania sandomierska Armii Krajowej w konspiracji liczyła około 150 żołnierzy i składała się z trzech plutonów. Dowodził nią p.por. Mazgaj „Bruno”. Dowódcami plutonów byli sierż. Lisowski ”Ryszard” sierż. Baran „Uparty” plut. Lipiński „Klon”.
Dnia 25 lipca 1944 r. dowódca podobwodu Ignacy Zarobkiewicz „Swojak” wykonując rozkaz dowódcy Wiktorowskiego „Kruk” zarządził mobilizację batalionów. Rejonem koncentracji był młyn w Pęczynach. Dnia 25 lipca 1944 r. dotarli tu: kpt. „Swojak”, por. „Janczar”, p.por. „Bruno” kapral „Szpic”, „Komar”, „Marta”, ks. Kapitan „ Jur”, kapelan „Gryf, sierż. „Cyklop”, chór. „Grom”. Do sztabu dołączył swoim samochodem Kazimierz Kamzol z Nadbrzezia, przywożąc 4 tony masła z sandomierskiej mleczarni, zorganizowano też przerzut z Sandomierza 16 ton cukru i innej żywności, akcję tę przygotował p.chor. Zbigniew Jasiński.W batalionie stworzono służby: sekcję łączności stanowiły: Maria Dyk „Marta”, Wanda Sołhaj, Halina Domagała „Bogna”, Halina Kiełczewska „Kpiarz” oraz sekcję sanitarną - Julian Frańczak „Komar”, Maria Śpiewak, Jadwiga Łochowska, Danuta Woźnicka, Grażyna Worobiec. Drużyną saperów dowodził: plot. Feliks Sochacki.
Rozkaz plutonu specjalnego, dowodzonego przez p.por. Franciszka Sokołowskiego „Franta” polecał on dowódcom zbiórkę drużyn w lasku Kobierniki z pełnym uzbrojeniem w dniu 25 lipca 1944 r. o godz. 17.00 stąd nocą przez Chwałki, Żurawicę i Wilczyce dotrzeć mieli do Pęczyn.
Dowódcą zgrupowania w Kobierniakch został „Frant”. Magazyn broni batalionu prowadził p.chor. Henryk Przybylski, jego też drużyna w składzie (Garbacz, Dziarek, Tuczyński, Malinowski, Pacak, Szcześniak. Zioło, Jesiołkiewicz,) zabrała broń na zgrupowanie. Dowódca placówki „Sandomierz” p.por. Zygmunt Sakowski „Ryszard” tak pisze: Miałem ścisły kontakt ze swoim przełożonym kpt. Ignacym Zarobkiewiczem „Swojak”.
Pod koniec lipca 1944 r. w ramach rozkazu „Burza” z placówki „Sandomierz” 130 ludzi z całą posiadaną bronią było skierowanych do punktu zbrojnego, koncentracji batalionu w rejon Pielaszowa. 28 lipca 1944 r. wieczorem wrócił z Pielaszowa p.por. „Ulicki” i przedstawił sytuację słabego uzbrojenia żołnierzy naszej placówki. Następnego dnia wyjechałem rowerem na miejsce koncentracji celem sprawdzenia i zapoznania się z sytuacją na miejscu. Po przyjechaniu okazało się, że część żołnierzy w ogóle nie posiada broni. Zameldowałem dowódcy „Swojakowi”, który na mój wniosek polecił wycofać do Sandomierza 10 żołnierzy nie posiadających broni.
Równocześnie 26 lipca w Tułkowicach zmobilizowano pluton w sile 40 żołnierzy, którym dowodził dowódca p.por. Jan Mazur „Kropioło”. W Czerminie i Górach Wysokich mobilizowano II kompanię „Dwikozy”. Zmobilizowano tu również pluton dowodzony przez p.por. Wacława Bochniaka „Martyniuk”.
Na skraju Wysiadłowa doszło do starcia tegoż plutonu z Niemcami, w którym to zginął p.chor. Janusz Kawecki. Pluton „Obrazów” zmobilizowany przez st.sierż. Bronisława Polita „Groma” w sile 40 żołnierzy w Żurawicy do Pęczyn nie dotarł. 27 lipca w rejon koncentracji I batalionu przybyły pozostałe oddziały. Trwała ich reorganizacja, szkolenia bojowe, doposażenie. Przybyły także nowe grupy żołnierzy. Na koncentrację przybył też pluton N.S.Z. p.por. Mariana Żubra w sile 17 żołnierzy oraz miejscowy pluton Fęliksa Kołacza z Batalionów Chłopskich w sile 21 żołnierzy. Zgrupowanie batalionowe podzielono na trzy kompanie piechoty, dowodzone przez - „Bnjna” - Antoni Mazgaj, „Kropiołu”- Jan Mazur i Martyniuka” - Wacaław Bochniak. Łącznie zgrupowanie osiągnęło stan około 200 żołnierzy. Od 27 lipca 1944 r. trwały akcje dywersyjne, między innymi na szosę Opatów-Sandomierz we wsi Łopata oraz w Wilczycach. Celem tych akcji było zdobycie broni oraz uzupełnienie żywności.
Wobec istniejącej sytuacji operacyjnej i braku możliwości do przeprowadzenia akcji „Sandomierz” 29 lipca 1944 r. „Swojak” otrzymał rozkaz odwołujący akcję „Sandomierz” i zalecający dołączenie do zgrupowania pułkowego do lasów klimontowskich. Polecono odesłać nieuzbrojonych żołnierzy na placówki a do pułku odesłać tylko uzbrojonych. Zaś decyzja „Swojaka” była następująca: żołnierzy nie uzbrojonych zdemobilizował zaś z uzbrojonych stworzył silne plutony. 29 lipca nakazał ugrupować batalion do marszu i wyruszyć w kierunku Klimontowa, by przejść szosę Opatów - Sandomierz w rejon Gołębiowa. Rozkaz ten wywołał ferment w szeregach nieuzbrojonych żołnierzy. Młodzież sandomierska rwała się do walki i nie chciała wracać do miasta. 29 lipca od rana trwały przygotowania do wymarszu. Tego samego dnia w rejon doliny Opatówki wjechał samochód niemiecki z trzema oficerami. Samochód ten ugrzązł. Początkowo chłopi pomogli mu wyjechać ale gdy ugrzązł ponownie zrodziła się u partyzantów myśl rozbrojenia ich. Podjęła się tego grupa „Franta” w ilości 15 osób. Za wcześnie wezwano oficerów do poddania się, Niemcy otworzyli ogień i ostatecznie zostali zabici. Akcję tę widzieli ze wschodniego brzegu Opatówki dwaj patrolujący Niemcy i oni to zaalarmowali swoje dowództwo o obecności partyzantów w kolonii Pielaszów. Licząc się z możliwością odwetu przez Niemców - Zarobkiewicz przesunął batalion z Pielaszowa w okolice Wesołówki. Później decyzja ta okazała się błędna. Szansą było jedynie szybkie wycofanie się do lasu międzygórskiego. Pododdziały obsadziły zabudowania wzdłuż drogi i wystawiły ubezpieczenia. Zgrupowanie wówczas „Swojaka” liczyło około 130-tu żołnierzy w tym 30-tu bez broni, 25 żołnierzy z plutonu Wilczyce posiadało broń zrzutową, z Wilczyc nie wrócił 22- osobowy oddział „Wschoda” i inne patrole wysłane do placówek po broń.
O świcie 30 lipca 1944 r. 18 Dywizja Niemiecka przystąpiła do otaczania stanowisk partyzanckich od strony kolonii Pielaszów i Słabuszewic, przesuwając się w kierunku Wesołówki. O sytuacji powiadomił osobiście „Swojaka” przed świtem rządca majątku Bogdan Podhorski. Ruchy Niemców utrudniała silna mgła w dolinie Opatówki. Gdy doszło do pierwszej wymiany strzałów i uzbrojeni partyzanci obsadzili skarpę „Swojak” polecił wówczas „Gryfowi” zebrać 30-tu żołnierzy bez broni i wyprowadzić z pola walki do lasu międzygórskiego, co się udało. Nad rzekę skierował do osłony odwrotu oddział p.chor. Zbigniewa Jasińskiego liczący 20 uzbrojonych. Grupa ta wyszła z pola walki bez strat, schwytano później przypadkowo czterech sanitariuszy – Jadwigę Łochowską, Marię Śpiewak, Grażynę Worobiec, Danutę Woźnicką, które 3 sierpnia 1944 r. zostały rozstrzelane we wsi Wieprzki. Walczący na skarpie partyzanci w sile 100 żołnierzy zostali zepchnięci ogniem maszynowym Niemców nad Opatówkę za drogę na wschód w kierunku lasu międzygórskiego. Atakujących od strony kolonii Pielaszów dążyli do okrążenia partyzantów. Część batalionów postanowiła wycofać się przez Opatówkę z zamiarem przejścia szosy. Odwrót reszty zgrupowania ze „Swojakiem” i „Bruno” przebiegał doliną Opatówki. Niemcy ze wzgórza ogniem maszynowym uniemożliwiali wycofywanie się partyzantów. Wielu z nich zginęło usiłując przebyć łan kończyny. Kilku żołnierzy w tym ks. Kapelan „Jur” ukryło się w wodzie rzeki Opatówki. Z plutonu „Franta” tylko 14 partyzantom udało się przebić w kierunku Międzygórza. Tam ukryto broń, spalono dokumenty a żołnierze rozproszyli się.
Pozostali partyzanci wycofywali się na własną rękę w małych grupach. Grupa ze „Swojakiem” dotarła do Gołębiowa. Tu partyzanci ukryli się w różnych prowizorycznych schowkach. Z grupy 30 partyzantów 15 Niemcy wzięli do niewoli. Wziętych do niewoli okrutnie bito i maltretowano. W czasie poszukiwań Niemcy wzięli ludność cywilną jako zakładników. Po krótkich przesłuchaniach prowadzono ich małymi grupkami do lasu Lipniczek i rozstrzeliwano. 30 lipca 1944 r. wieczorem rządca Podhorski kazał zrobić trumny i straconych w lesie Lipniczek pochować na cmentarzu w Malicach Kościelnych. Partyzanci, którzy uratowali się wyszli z kryjówek i wycofali się do lasu Słabuszowickiego. W majątku Słabuszowice zatrzymał się na kilka dni kpt. Zarobkiewicz „Swojak”, który cały czas utrzymywał on kontakty ze swoimi żołnierzami ocalałymi. Dowódca II pułku piechoty po uzyskaniu wiadomości o rozbiciu sandomierskiego batalionu wysłali po kilku dniach st.sierż. Bronisława Polita „Grom” w celu pozbierania rozbitków. Dotarł on także do „Swojaka” , który był strasznie załamany klęską swojego oddziału. Mimo prób i namowy Zarobkiewicz odmówił dołączenia do pułku.
Epilog walki wyzwoleńczej, jakkolwiek niezwykle krwawy, okazał się nie wystarczający do wyzwolenia Sandomierza. Był to patriotyczny i bohaterski zryw młodzieży sandomierskiej, która rzuciła na szalę wszystko co najlepsze. Pod Pielaszowem zginęła znaczna część sandomierskiego pokolenia Kolumbów. Zginęli ludzie młodzi, obca była dla nich polityka, ich celem było wyzwolenie kraju spod najeźdźcy hitlerowskiego. Niech pamięć o 68 żołnierzach będzie ostrzeżeniem dla nas i przyszłych pokoleń, iż nie wolno doprowadzać do takich tragedii jak ta.
60 lat to nie długi okres, żyją jeszcze ludzie, którzy tamten czas pamiętają. Niech wasze wspomnienia i te pomniki rozrzucone po całym kraju przypominają wszystkim, że ktoś kiedyś podjął decyzję aby człowiek zabijał człowieka. W imię jakiego prawa, czyjego przyzwolenia i czy warto było.

Wilczyce 1 sierpnia 2004 r.